نسل جدید سامانه‌های رهگیری زلزله در تهران فعال شد. تجهیزات نصب‌شده و در حال نصب در حومه و داخل پایتخت شامل شبکه‌های شتاب‌نگار، هشدار سریع و همچنین واکنش سریع زلزله است که امکان رهگیری، پایش و مواجهه با زلزله بزرگ احتمالی در تهران را برای مدیریت بحران شهر فراهم می‌کند. فعالیت این سامانه‌ها میزان خسارت و آسیب‌های اولیه و ثانویه زمین‌‌لرزه را کاهش می‌دهد. ۱۴ نقطه تهران به سامانه تخمین خسارت مجهز شده است تا عملیات نجات با اولویت ویرانی‌های شدید انجام شود.
فرآیند تکمیل پازل «پایش سه‌زمانه زمین لرزه» در پایتخت استارت خورد. این سامانه امکان تصویرسازی از وضعیت شهر قبل، حین و پس از وقوع زلزله بزرگ را برای نیروهای مدیریت بحران شهر تهران فراهم می‌کند.به گزارش «دنیای اقتصاد»، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، متولی افزایش تاب‌آوری پایتخت در برابر زلزله و سایر حوادث غیرمترقبه از یک سو و مسوولیت مدیریت بحران و امدادرسانی را پس از بحران از سوی دیگر دارد. این سازمان طی همه سال‌های گذشته و به ویژه پس از وقوع زلزله سال ۹۶، به شکل ویژه مسوولیت پیشبرد این دو ماموریت را برای ایجاد آمادگی در زمان وقوع زلزله بزرگ(بیش از ۷ ریشتر) بر عهده داشته است.در همین راستا، در حال حاضر تجهیز پایتخت به یک مجموعه شبکه و دو مجموعه سامانه مرتبط با زمین‌لرزه‌های در پیش را در دستور کار قرار داده است. این مجموعه شامل یک شبکه شتاب‌نگار و دو سامانه هشدار سریع و سامانه پاسخ سریع و تخمین خسارت می‌شود. در واقع این سه مجموعه، اجزای اصلی پازل پایش سه زمانه زمین‌لرزه‌های آتی پایتخت را تکمیل می‌کنند که هر یک از سه جزء، به ترتیب مربوط به زمان وقوع، زمان پیش از وقوع(چند ثانیه) و بلافاصله پس از وقوع زلزله هستند.در شبکه لرزه‌نگاری بیشترین استفاده ثبت خردلرزه‌‌ها است و اطلاع از اینکه کجا و با چه بزرگایی زلزله رخ داده و البته استفاده آکادمیک هم دارد. همچنین در حوزه خطرپذیری لرزه‌ای، در بررسی مشخصات پوسته زمین و شرایط ساختگاه و شناسایی گسل‌های پنهان از ظرفیت این دستگاه استفاده می‌شود.علاوه بر این، سامانه هشدار سریع در زمان هشدار پیش از وقوع موج دوم زلزله کاربرد دارد. به این صورت که در سامانه هشدار سریع از طریق شتاب‌نگارهایی که اطراف شهر نصب می‌شوند امواج P (موج اولیه)و S (موج ثانویه) زلزله که با سرعت‌های متفاوتی از کانون زلزله به سمت سطح زمین حرکت می‌کنند، مشخص می‌شود. اگر بتوان موج زلزله را در خارج از تهران و در کانون وقوع آن ثبت و از طریق ابزاری به سرعت به مرکز مخابره کرد، در این صورت زمانی بین چند ثانیه تا چند ده ثانیه به مراکز دریافت‌کننده فرصت می‌دهد تا اقدامات لازم را انجام دهند.
مطابق با اعلام رحیم نوروزی، کارشناس مسوول سامانه‌های زلزله سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در حال حاضر چهار دستگاه از مجموعه سامانه هشدار سریع در حوالی شرق استان تهران(محدوده گسل مشاء، جاده هراز، سد لار و...) نصب شده است. در عین حال، ۲۲ دستگاه هشدار سریع دیگر نیز از کشورهای سوییس و انگلیس خریداری شده و به زودی تا پایان سال جاری در نقاط جنوبی، شمالی و غرب خارج از محدوده شهر تهران نصب می‌شود. اگرچه با توجه به خریداری این ۲۲ دستگاه، امکان نصب این دستگاه‌ها وجود دارد اما به دلیل بارش‌های زمستانی در ارتفاعات حوالی شهر تهران فعلا از نصب آنها خودداری شده است.
این کارشناس در توضیح علت نصب سامانه‌های هشدار سریع در اطراف شهر تهران و نه درون محدوده پایتخت، به دو عامل مهم اشاره کرد؛ عامل نخست به محل قرارگیری گسل‌های اصلی شهر تهران باز می‌گردد. باتوجه به آنکه گسل‌های اصلی شهر تهران، در خارج از محدوده پایتخت واقع شده‌اند بنابراین این دستگاه‌ها حوالی گسل‌های اصلی نصب شده‌اند. عامل دوم به نحوه کارکرد این دستگاه بازمی‌گردد. از آنجاکه موج اولیه زلزله توسط گسل‌های اصلی شهر تهران اغلب از بیرون شهر شکل می‌گیرد، کارکرد این سامانه به نحوی است که در فاصله بروز موج اولیه و ثانویه، هشدار بروز موج ثانویه را می‌دهد و داخل شهر تهران فرصت برای انجام برخی اقدامات در کوتاه‌مدت پیش از آمدن موج دوم(که منجر به تخریب اصلی در هنگام وقوع زلزله می‌شود) به وجود می‌آید. در نتیجه این سامانه در جوار گسل‌های اصلی در خارج از محدوده شهر تهران نصب می‌شود و پس از وقوع موج اولیه، هشدار سریع را پیش از وقوع موج ثانویه در محدوده اصلی شهر، اعلام می‌کند. آنطور که نوروزی کارشناس سازمان مدیریت بحران اعلام کرده تعداد اصلی موردنیاز برای شهر تهران از این سامانه معادل ۵۰ دستگاه در قالب یک برنامه چهارساله پیش‌بینی شده است. البته در افزایش تعداد دستگاه‌های هشدار سریع، موضوعاتی همچون تحریم، واردات تجهیزات و منابع ارزی لازم برای خریداری آنها نیز از جمله موضوعات تاثیرگذار بر روند تحقق این برنامه است.
اما قطعه دیگر این پازل سه زمانه، به مجموعه سامانه «پاسخ سریع و تخمین خسارت» مربوط می‌شود. سامانه پاسخ سریع برای مراکز حیاتی عرضه‌کننده خدمات به شهر تهران که نوع خدمت آنها در برابر زلزله مخاطره انگیز است، به کار می‌رود، به‌طوری‌که بلافاصله بعد از هشدار سریع، این سامانه فعال می‌شود. به‌عنوان مثال، جریان گاز در لوله‌های توزیع، به محض واکنش هشدار سریع، از طریق اعلام پاسخ سریع، قطع می‌شود از آنجاکه پس از اعلام هشدار سریع، زمان طلایی حدود ۵ تا ۱۰ ثانیه است، این سامانه در همان زمان می‌تواند با اعلام هشدار به مراکز ارائه خدمات حیاتی به شهر، به سرعت از بروز حوادث ثانویه در شهر همچون انفجار ناشی از گاز جلوگیری کند. در واقع وقتی شدت موج زلزله از حدی گذشت که می‌تواند برای آن تاسیسات مخرب باشد، دستور قطع را صادر می‌کند که این روند می‌تواند به‌صورت اتوماتیک انجام شود.مطابق با اعلام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در حال حاضر تجهیزات مربوط به سامانه پاسخ سریع نیز خریداری شده و در مسیر تکمیل قرار دارد.به گفته نوروزی، زمان دقیق اعلام هشدار سریع پیش از وقوع زلزله اصلی به کانون اصلی وقوع زلزله بستگی دارد.وی دراین باره توضیح داد: زمان اعلام هشدار سریع به کانون زلزله نسبت به این دستگاه‌ها به‌عنوان دستگاه‌های پایشی و شهر تهران بستگی دارد. به‌عنوان مثال در زلزله سال ۱۳۹۴ فیروزکوه با بزرگای ۶/ ۴، چهار دستگاه شتاب‌نگار سامانه هشدار در بخش شرقی گسل مشا نصب و به‌صورت آزمایشی فعال بود که چیزی حدود ۲۰ ثانیه زمان هشدار داد. همین زمان می‌توانست در صورت شدید بودن زلزله و همچنین راه‌اندازی کامل سیستم در کاهش تلفات احتمالی موثر باشد.
وی ادامه داد: ممکن است یک زلزله در زیر تهران اتفاق بیفتد و عملا فاصله بین موج S و P (موج اولیه و موج ثانویه) آنقدر نیست که زمان مناسب برای انجام اقدامات موثر داشته باشیم. هر چه زمان کمتر باشد تنها به کار سیستم‌های قطع خودکار می‌آید. مانند آنچه الان شرکت گاز در حال نصب آن است یا دیگر شریان‌های حیاتی در حال بررسی آن هستند. مطابق با بررسی، کارکرد اصلی و نهایی سامانه هشدار سریع زلزله، اعلام هشدار عمومی به تمامی شهروندان در قالب به صدا درآمدن آژیر، اعلام خبر در تلویزیون یا رادیو برای انجام واکنش به‌موقع و سریع از سوی آنها است. اما در حال حاضر کارکرد نهایی این سامانه راه‌اندازی نشده است.مطابق با اعلام نظر مسوولان و کارشناسان سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در مقطع کنونی یک نقطه ضعف اساسی در استفاده از کارکرد اصلی این سامانه وجود دارد.به نظر می‌رسد ترس مسوولان از نحوه واکنش شهروندان به اعلام عمومی احتمال وقوع زلزله ناشی از فعال شدن آژیر متصل به سامانه تاکنون مانع از استفاده از کارکرد اصلی این سامانه شده است. به گفته آنها، بدون ایجاد آمادگی و آموزش لازم در زمان اعلام وقوع زلزله، واکنش نامناسب شهروندان نه تنها کمک‌کننده نیست بلکه می‌تواند آسیب‌های ناشی از وقوع زلزله را به سطح بالاتری افزایش دهد.
به گفته نوروزی، در حال حاضر بخش عمده کشورهای توسعه یافته اگرچه به این سامانه مجهز هستند اما فقط در ژاپن، استفاده از این سامانه به‌صورت اعلام عمومی امکان‌پذیر شده است، چراکه در این کشور، تمامی آموزش‌های لازم برای ایجاد آمادگی در شهروندان انجام شده است.وی معتقد است: لازم است این آمادگی در مردم وجود داشته باشد تا از بروز واکنش‌های نا‌بهنجار و زیان بار جلوگیری شود. ممکن است این اطلاع حتی اگر تکان خفیف هم باشد منجر به ترس و حتی تلفاتی بیشتر از زلزله اصلی شود. لازم است کار فرهنگی بلندمدت در این زمینه صورت بگیرد و ارتقای سطح آگاهی‌های مردم در دستور کار قرار گیرد. باید زیرساخت لازم در صداوسیما و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات فراهم شود تا در سریع‌ترین زمان پیغام هشدار در اختیار مخاطبان قرار گیرد. به موازات زیرساخت‌های مربوط به امکان اطلاع رسانی و هشدار از طریق تابلوهای ترافیکی یا تلویزیون‌های شهری یا آژیر، فراهم شود.
سامانه تخمین خسارت نیز دقیقا در زمان پس از وقوع زلزله و برای جلوگیری از افزایش میزان خسارت‌ها کاربرد دارد. نوروزی درباره کارکرد این سامانه توضیح داد: در سیستم سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زلزله، همان‌طور که از نامش پیداست بعد از رخداد زلزله دستگاه شتاب‌نگار نصب شده حداکثر شتاب رسیده به دستگاه را ثبت می‌کند. در واقع نشان‌دهنده شدتی است که به منطقه وارد شده. وقتی زلزله رخ می‌دهد تا رسیدن موج به منطقه دیگر ممکن است ضعیف یا شدیدتر شود. هر چه تعداد این دستگاه‌ها بیشتر باشد تصویری که از شدت زلزله به دست می‌آید در مناطق مختلف تهران تصویر کامل‌تری است. می‌توانید شدت تخریب زلزله در مناطق مختلف را به دست آورید و براساس اطلاعات ساختمانی یا جمعیتی آن منطقه مدیریت بحران بهتری داشته باشید.
مطابق با اعلام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، مکان‌یابی برای نصب سامانه‌های تخمین خسارت نیز به دو عامل اصلی بستگی دارد. عامل نخست فرسودگی تراکم جمعیتی مناطق است و عامل دیگر به جنس خاک هر منطقه مربوط می‌شود. مطابق با بررسی‌های انجام شده با توجه به این دو عامل، مناطق اولویت‌دار برای نصب دستگاه‌های تخمین خسارت که احتمال ورود آسیب و خسارت بیشتر پس از وقوع زلزله را دارند، تعیین می‌شود.درحال حاضر ۱۴ ایستگاه مجهز به سامانه تخمین خسارت در شهر تهران فعال هستند که با توجه به دو عامل اصلی، در مناطقی از شهر تهران توزیع شده‌اند. نصب این دستگاه‌ها سبب می‌شود تا بلافاصله پس از وقوع زلزله، تصویر روشن و دقیقی از میزان و حجم خسارت وارد شده به مناطق به دستگاه‌های مسوول امدادرسانی در شهر تهران ارائه شود.کارشناس سازمان مدیریت بحران شهر تهران معتقد است: در زلزله‌هایی که خارج از شهر تهران اتفاق می‌افتد سامانه هشدار سریع می‌تواند در کاهش تلفات و جلوگیری از حوادث ثانویه مثل آتش‌سوزی‌ها موثر باشد.
در سامانه تخمین خسارت و تلفات زلزله هم می‌تواند کمک کند. تجربه زلزله بم نشان داد که گذشت زمان و دیر آگاه شدن مسوولان از مشخصات و ابعاد حادثه می‌تواند باعث افزایش تلفات شود. اگر به فاصله چند دقیقه بعد از زلزله مرکز استان و همچنین استان‌های معین از حجم و ابعاد خرابی‌های زلزله آگاه می‌شدند می‌توانستند زودتر امدادرسانی کنند. در سیستم‌های سنتی این آگاه‌سازی زمان‌بر و نیازمند سازمان‌دهی و اعزام تیم‌های ارزیاب است و همین نقش و اهمیت سامانه یاد شده را نشان می‌دهد. مدیران شهری پایتخت معتقدند به کارگیری مجموعه پازل پایش سه زمانه زمین لرزه پایتخت، باعث می‌شود شهر تهران در زمان واقعی به وقوع زلزله عکس‌العمل مناسب نشان دهد. به این معناکه در همان لحظه وقوع زلزله، بدون تاخیر در حد چندثانیه، امکان واکنش مناسب به وجود آید.
این کارشناس با اشاره به تجربه سایر کشورها در استفاده از این تجهیزات، عنوان کرد: در کشورهای پیشرو استفاده از شتاب‌نگارها را در قالب یکسری سامانه‌ها و سیستم‌ها در دو حوزه تعریف کرده اند؛ اولا تجهیزات شتاب نگار را ارتقا داده به نحوی که قابلیت ارسال برخط اطلاعات را داشته باشد و نیز زمان واقعی را در نظر بگیرد یعنی به محض رخ داد حادثه در کسری از ثانیه اطلاعات به مرکز منتقل می‌شود. دوم اینکه نقش فرد و کارشناس در زمان وقوع حادثه یا پیش از آن را کم کرده و سیستم‌ها دیگر با فرد کار نمی‌کند، بلکه در قالب سامانه قرار گرفته است. مانند سامانه تخمین خسارات زلزله، سامانه هشدار سریع و سامانه‌های دیگری که در این حوزه وجود دارد. خروجی سیستم به‌صورت اتوماتیک و در همان دقایق اولیه به مدیران بحرانی که از قبل تعریف شده است، ارسال می‌شود. وی تاکید کرد: در حوزه بحران تنها سامانه‌های هشدار سریع را نداریم. این ابزار تنها یکی از ابزارهای لازم است. هدف ما تنها هشدار نیست. زمانی که زلزله روی می‌دهد می‌خواهیم بدانیم کدام بخش شهر بیشترین شدت را داشته است تا تیم‌های نجات اعزام شوند. هم ظرفیت امداد و نجات محدود و هم ظرفیت واکنش سریع محدود است. باید قبول کنیم که برای زلزله شدید آمادگی صددرصد وجود ندارد. به همین خاطر نیاز است همین امکانات حداقلی برای حوزه مدیریت بحران و امداد و نجات در جایی که بیشترین خسارت و تلقات را دارد، تخصیص یابد. برای رسیدن به این هدف سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زلزله را داریم که چند وقت پیش برخی از ایستگاه‌هایش افتتاح شد.
نوروزی در عین حال گفت: ایستگاه‌های این سامانه داخل تهران در مناطق مختلف شهر پراکنده هستند در صورت وقوع حادثه به‌صورت زمان واقعی اطلاعات ایستگاه محل در سامانه قرار می‌گیرد و نقشه‌ای از شدت حادثه، میزان تلفات با مقایسه اطلاعات ساختمانی و بانک‌های اطلاعات جمعیتی تهیه می‌شود که می‌تواند به مدیران بحران کمک کند تا در ساعات اولیه تصویر درستی از حادثه و تخصیص منابع داشته باشند. وی عنوان کرد: تمام این ابزارها بخشی از نیاز سیستم عملیاتی را تامین کند. اما اینکه بخواهیم بگوییم این سامانه‌ها چند درصد از کل فرآیند مدیریت بحران است، باید اول کل این فرآیند مشخص شود بعد وزن این بخش نسبت به بقیه بررسی شود.
مطالعه‌ای که جایکا (آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن) چند سال پیش درباره کاهش خطرپذیری شهر تهران انجام داد اولویت‌هایی برای ما تعیین کرد. یکی از اولویت‌ها ایجاد سیستم پاسخ اضطراری و ارتقای ظرفیت‌سازی مدیریت بحران از طریق نصب همین سامانه‌ها بود. این سیستم‌ها در کشورهای پیشرو در حوزه مدیریت بحران نصب و عملیاتی است، پس موثر هستند. به گفته وی، ایجاد هم افزایی و هماهنگی میان سازمان‌ها و مراکز مرتبط را شروع کردیم. رسیدن به تمام اهداف ترسیم شده یک فرآیند است. شروع کار با موسسه ژئوفیزیک بود. در سال‌های گذشته در زمینه تبادل اطلاعات اقدامات خوبی صورت گرفته است. بعد از آن با شرکت گاز و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همکاری‌هایی را آغاز کردیم. دنبال این هستیم تا سازمان‌های دیگر را هم پای کار بیاوریم. امیدواریم تا این همکاری‌ها شکل عملیاتی به خود بگیرد تا شاهد باشیم و ادعا کنیم تهران، شهر الگو و پیشرو در کاهش خطرپذیری است. البته همان‌گونه که اشاره شد نیازمند هم‌افزایی میان سازمانی و انجام اقدامات تکمیلی در سایر بخش‌های کاهش خطرپذیری لرزه‌ای هستیم.