گزارش «دنیای‌اقتصاد» از تجربه «زندگی بامدادی» در شهرهای اسلامی
«تهرانگردی در شب» آن هم به شکل محدود، به مانع «اختلاف‌نظر اساسی بین دولت و شهرداری» برخورد کرده است. اوایل امسال مدیریت شهری تصویب کرد در معابری از مناطق پرجمعیت تهران که استعداد «تفریح شبانه» را دارد، یکسری از صنوف همچون رستوران‌ها و کافه‌های سیار از بامداد تا ۳ صبح فعالیت کنند. این مصوبه که سه عایدی برای پایتخت دارد، به‌دلیل آنچه «امکان‌پذیر نبودن تامین امنیت شهر در ساعات اولیه صبح در این معابر» عنوان شده، معلق مانده است. تجربه جهانی، کلید حل معادله «حیات شبانه» را قبول توام دو واقعیت معرفی می‌کند.
نقطه کور شب‌های تهران
زیست‌پذیر کردن شب‌های تهران به یک نقطه کور به دلیل اختلاف مدیریت شهری و دولت برخورد کرده است. به گزارش «دنیای اقتصاد»، پس از حدود یک ماه از اجرای آزمایشی طرح زیست‌شبانه شهر تهران، یک نقطه کور ناشی از اختلاف‌نظر دولت و مدیریت شهری بر سر رسمیت بخشیدن به حضور شهروندان در ساعات بامدادی در فضاهای شهری مانع از ادامه اجرای این طرح در پایتخت شده است. این در حالی است که مطابق با مصوبه شورای شهر تهران بنا بود، از ابتدای اردیبهشت تا پایان تیر به‌صورت آزمایشی پنج خیابان یا راسته پرتردد و دارای جاذبه مناطق شهری، از ساعت ۱۲ تا ۳ بامداد، به محدوده مجاز برای تهرانگردی شبانه و محل استقرار «کسب‌وکارهای سیار» تبدیل شود. اگرچه در برخی محدوده‌های خاص از شهر در ماه مبارک رمضان اجرای آزمایشی این طرح آغاز شد اما به دلیل برخی مخالفت‌ها اجرای آن معلق مانده است. مبنای اولیه برای تدوین و تصویب طرح زیست شبانه در پایتخت، نتایج به دست آمده از شهروندان تهرانی درباره نیاز به توسعه گردشگری و زیست شبانه است. مطابق با نتایج به دست آمده از نظرسنجی از شهروندان ۲۲ منطقه پایتخت توسعه گردشگری و زیست شبانه به‌عنوان یکی از مطالبات شهروندان پایتخت شناخته شده است. نتایج نظرسنجی انجام شده از سوی شهرداری تهران نشان می‌دهد ۸۲ درصد مردم، خواهان حضور در شب‌های پایتخت و فضای سبز برای فعالیت اغذیه‌فروشی‌ها، فعالیت‌های موسیقی، سینماها و نمایش‌های خیابانی هستند. در واقع ۸۲ درصد از شهروندان شرکت‌کننده در نظرسنجی شهرداری تهران موافق یا کاملا موافق بوده‌اند. علائم نیاز پایتخت‌نشینان به افزایش ساعات گردشگری در شب به خوبی در تجربه راه‌اندازی رستوران‌های خیابانی ۳۰ تیر نمایان شده است. کارشناسان شهری نیز با تاکید بر صحت این نیازسنجی معتقدند در شهر تهران مثل بخش زیادی از کلان‌شهرهای دنیا ساعات حضور شهروندان و استفاده از مراکز خرده‌فروشی، گردشگری و... می‌تواند افزایش پیدا کند.
هادی آقاجانزاده کارشناس شهری با اشاره به تجربه سایر کلان‌شهرهای دنیا عنوان کرد: در شهرهای بزرگ که مساله انفجار جمعیت معضلی حل‌ناشدنی است باید از ظرفیت‌های شهر در شب نیز استفاده کرد. شبانه‌های شهری نه‌تنها عرصه‌ای فرعی نیستند، بلکه به اندازه روزهای شهر، می‌توانند موضوع و مساله حکمرانی شهری و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و اجتماعی متناظر با آن باشند. اما تهران شهری است که شب‌هایش در سایه سیاست‌گذاری‌هایی که فقط روزهای تهران را موضوع توجه خود می‌سازد؛ طرد می‌شود. وی ادامه داد: این در حالی است که قابل سکونت‌کردن یک شهر، به معنای استفاده از همه ظرفیت‌های روانی و فرهنگی و اجتماعی آن به‌ویژه برای اقشاری است که توانایی تحرک و امکان دسترسی‌پذیری کمتری به گستره کلی شهری دارند. اما در غیاب یک برنامه روشن و مولد شهری برای شبانه‌های شهر، طیف‌های آسیب‌پذیر و کم‌درآمد شهری با آغاز شب به خانه‌های خود پناه می‌برند. به‌ویژه طیف گسترده‌ای از کارمندان و کارگران بخش‌های دولتی و خصوصی است که حدفاصل پایان ساعت کاری و مختومه‌شدن حیات عمومی در شهر، بیش از دو یا سه ساعت فرصت ندارند. چالش‌هایی همچون تراکم جمعیت، ترافیک و دو شغله بودن افراد در شهر تهران سبب می‌شود که ساعات آزاد عمده پایتخت‌نشینان برای تفریح و در کنار خانواده بودن بیش از ۲ یا ۳ ساعت نباشد همین موضوع نیز منجر به افزایش هجوم و ترافیک ساعات پایانی شب در تهران می‌شود.
بررسی‌ها و تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که در صورت اجرای طرح زیست شبانه سه اتفاق مثبت خواهد افتاد.اتفاق اول افزایش ساعت تهرانگردی است. اتفاق مثبت دیگر آنکه اقتصاد شهر از طریق فراهم کردن زمینه فعالیت برخی مشاغل سیار، مراکز خرده‌فروشی و تفریحی در شب متحول خواهد شد. به این صورت که کسب و کارهایی که نیاز گردشگری و تفریحی شهر را تامین می‌کنند رونق پیدا می‌کنند و درآمد پایدار شهر از محل عوارض و مالیات مربوط به این کسب و کارها افزایش پیدا خواهد کرد. سومین اتفاق مثبت نیز توزیع جریان سفرهای درون شهری و حجم ترافیک در تهران در طول شبانه روز با افزایش امکان تردد در ساعات بیشتری از شبانه روز است.
با وجود الزام شهرداری تهران برای اجرای آزمایشی این طرح از ابتدای اردیبهشت ماه به مدت سه ماه در پنج محور پایتخت، اما مخالفت فرمانداری و پلیس مانع از اجرای آن شده است. دغدغه نیروی انتظامی در اجرای این طرح به‌صورت گسترده در شهر تهران، چگونگی تامین امنیت شهر و شهروندان است. مجید فراهانی عضو شورای شهر تهران دلیل مخالفت پلیس تهران را این‌گونه توضیح داد: «پلیس می‌گوید تعداد نیروهایش در شیفت شب کم است و با استدلال اینکه ممکن است باعث ناامنی‌هایی در شهر شود، با این طرح مخالف بود.» اما در مقابل اعضای شورای شهر معتقدند:« حضور مردم در ساعات شب، خود، امنیت بخش است و باعث می‌شود بخش عمده‌ای ازتخلفات و سرقت‌ها کم شود. جرائمی که باعث ناامنی اجتماعی می‌شود در زمانی اتفاق می‌افتد که کسی حضور ندارد. سرقت‌ها غالبا در ساعت‌های پایانی شب و در زمانی است که کسی سارقان را نمی‌بیند. بر این اساس می‌گوییم اگر مردم در شهر باشند، امنیت بیشتر می‌شود.»
نقطه کور زیست‌پذیر کردن پایتخت «نگرانی بابت چگونگی تامین امنیت شهروندان در ساعات بامدادی حضور در شهر» است. تجربه دنیا نشان می‌دهد اگرچه وجود بروز این مشکل از سوی پلیس صحیح تشخیص داده شده و ابراز این دغدغه به درستی بوده است اما در عین حال پاک کردن صورت مساله به معنی «ممنوعیت حیات شبانه در شهر» می‌تواند پیامدها و تبعاتی برای شهر و شهروندان داشته باشد. بررسی تجربه‌های دیگر کشورها حاکی از آن است که در بحث حیات شبانه دو واقعیت شامل «وجود دغدغه تامین امنیت» و «نیاز به گسترش زمان حضور در شهر» توامان وجود دارد که نه امکان هر دو واقعیت و نه امکان توجه به یکی از آن با حذف دیگری امکان‌پذیر است. بررسی تجربه شهرهای مختلف در اجرای حیات شبانه حاکی از آن است که نقطه کور شکل گرفته می‌تواند از یک مسیر حل شود، اما تاکنون مدیریت شهری نسبت به چگونگی رفع این نقطه کور تدبیر نکرده است. به تعبیر دیگر شهرهای مختلف دنیا به راهی برای حل معادله حیات شبانه و افزایش ساعات تفریح در شهر جهت رفع اختلاف دولت و مدیریت شهری دست پیدا کرده‌اند. میثم بصیرت کارشناس شهری معتقد است: دستگاه‌های مختلف به ویژه دستگاه‌های تامین‌کننده امنیت شهر همچون نیروی انتظامی بار مسوولیت اضافه‌تری را بر عهده خواهند داشت که می‌تواند از طریق اختصاص بخشی از ارزش افزوده ناشی از طرح به این دستگاه‌ها زمینه همکاری بیشتر میان شهرداری و آنها را فراهم کرد. وی افزود: مهم‌ترین مزیت اجرای این طرح برای شهر تهران، ایجاد ارزش افزوده اقتصادی به‌عنوان یکی از درآمدهای مطلوب و پایدار است.
علاوه بر این یک مسیر برای تامین امنیت شهروندان در ساعات بامدادی حضور در شهر استفاده از نیروهای حفاظت عمومی آموزش دیده توسط پلیس از طریق مدیریت شهری یا بخش خصوصی با نظارت مدیریت شهری است. بررسی‌ها نشان می‌دهد این نیروها می‌توانند در فضاهای شهری که یکسری از صنوف از جمله مراکز خرده فروشی، موادغذایی و فرهنگی اجازه فعالیت در ساعات بامدادی را پیدا می‌کنند حضور داشته باشند و از این طریق به تامین امنیت این محدوده از شهر کمک کنند.
مطالعه تجربه شهرهای بزرگ دنیا در اجرای حیات شبانه نشان می‌دهد: در شهرهای بزرگ همان‌طور که زندگی در روز جاری است، شب‌ها هم زنده هستند و زندگی در شب به دلایلی همچون عدم تامین امنیت در آنها حذف نشده است. به‌عنوان مثال در بسیاری از شهرهای مسلمان‌نشین جهان نیز طرح «حیات شبانه» سال‌ها است که در حال اجرا است. از این رو به نظر می‌رسد لزوما تضادی میان الگوهای زندگی اسلامی با چنین طرحی وجود ندارد. هم‌اکنون بسیاری از شهرهای اسلامی در کشورهای مختلفی نظیر دمشق (برای فراموش کردن غم جنگ)، ابوظبی، مسقط، جاکارتا، دبی، بغداد، کویت، اردن، باکو، آنکارا، استانبول، بیروت و دوحه طرح حیات شبانه را اجرایی می‌کنند و در عین حال آمار جرائم در برخی از این شهرها پایین یا بسیار ناچیز است. در برخی از این شهرها حیات شبانه از ساعت ۱۰ یا ۱۱ شب آغاز می‌شود و تا ۴ بامداد ادامه می‌یابد. با این حال در چند شهر نیز برخی از مکان‌ها مجوزهای لازم را برای ادامه فعالیت تا صبح روز بعد دریافت می‌کنند. اما حیات شبانه با چالش‌هایی نیز روبه‌رو خواهد بود که مهم‌ترین آنها تامین امنیت شهروندان است. در کشورهایی که سابقه و تجربه طولانی در این زمینه دارند، تمامی مکان‌هایی که در حیات شبانه به فعالیت می‌پردازند موظف خواهند بود که نیروهای امنیتی لازم را به استخدام درآورند. اغلب این افراد آموزش دیده هستند و به‌طور معمول توسط شرکت‌های خصوصی برای انجام وظایف خود آماده می‌شوند. علاوه بر تامین امنیت تردد شهروندان و ممانعت از بروز درگیری، حضور این افراد برای حفاظت از مکان‌ها و اموال آنها ضروری خواهد بود.
این افراد متخصص باید بتوانند تا به تبادل اطلاعات رصدشده با دیگر اعضای امنیتی از طریق بیسیم‌های رادیویی بپردازند. همچنین برخی از این شرکت‌ها، به نیروهای خود فنون رزمی می‌آموزند تا در مواقع ضروری مانع از بروز درگیری میان شهروندان شوند. در واقع در بسیاری از شهرهای مسلمان نیز همان‌طور که طی روز زندگی در جریان است و نیروهای پلیس و امنیتی به کار خود مشغول هستند، در شب نیز زندگی در جریان است و اصنافی همچون رستوران‌ها، استخرها و اهالی موسیقی در قالب کنسرت به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهند و نیروهای امنیتی و پلیس‌های آموزش دیده نیز در شب به انجام وظایف خود مشغول می‌شوند. شهر تهران نیز به لحاظ ویژگی جمعیتی و حجم ترافیک نیز یک کلانشهر خاص محسوب می‌شود. به ویژه آنکه حجم ترددهای شبانه با استفاده از خودروی شخصی نیز در این شهر کم نیست، از این رو اجرای این طرح می‌تواند ترددهای شبانه را ساماندهی کند. آنچه از دیدگاه کارشناسان شهری در اجرای این طرح مهم ارزیابی می‌شود چگونگی اجرای آن است. به این معناکه نکته مهم در اجرای این طرح هماهنگ‌سازی و تطبیق طرح زیست شبانه با فرهنگ و شرایط محیطی شهر تهران است. از این رو برای اجرای موفق این طرح باید لنگرهای اجتماعی و قرارهای رفتاری مشخصی تعیین و مشخص شود. به‌عنوان مثال می‌توان زمینه‌ای را فراهم کرد که اجرای طرح زیست شبانه در محلات موردنظر، منجر به ایجاد مزاحمت در بافت‌های پیرامونی آنها نشود. به ویژه آنکه در نتیجه اجرای این طرح بخشی از بافت‌های شهری مجددا احیا می‌شود تا از این طریق ظرفیت و فرصت جدیدی برای گروه‌های به حاشیه رانده برای حضور در شهر فراهم می‌شود. در نتیجه اجرای طرح‌های گردشگری مشابه زیست شبانه در شهر از یکسو منجر به تحرک تمام بخش‌های اقتصاد شهری می‌شود و از سوی دیگر در بلند مدت سبب افزایش کیفیت زندگی ساکنان شهر به دلیل افزایش نشاط اجتماعی می‌شود.